Stranka demokratske akcije u Crnoj Gori: uspon, izazovi i naslijeđe

Stranka demokratske akcije (SDA) u Crnoj Gori predstavljala je ključnu političku platformu bošnjačke zajednice tokom 1990-ih. Kroz uspon, institucionalne izazove i političku represiju, posebno tokom famozne akcije „Lim“, SDA je oblikovala identitet i političku svijest manjine, ostavljajući trajno naslijeđe u crnogorskoj politici i kulturi.

Početak višestranačja u bivšoj Jugoslaviji otvorio je u Crnoj Gori duboke političke i identitetske procese. Kada su se tokom 1990. raspadale državne strukture bivše federacije, politička mapa regije postajala je fragmentiranija, strastvenija i često opterećena strahovima i konstrukcijama prijetnji. U tom političkom zemljotresu manjinske zajednice morale su brzo tražiti načine vlastite afirmacije i zaštite. Među bošnjačkim stanovništvom u sjeveroistočnoj Crnoj Gori i Sandžaku ta potreba se artikulisala kroz osnivanje političkog subjekta. Stranka demokratske akcije u Crnoj Gori (SDA CG) nastala je kao odgovor na tu potrebu. Osnovana 7. septembra 1990. godine u Rožajama, SDA je predstavljala pokušaj političkog organizovanja bošnjačke zajednice unutar novog višestranačkog uređenja, s jasnim ciljem da artikuliše prava, obrazovne potrebe, vjersku autonomiju i ekonomske probleme svoje zajednice.

Od samog osnivanja, SDA je balansirala između kulturnih i vjerskih zahtjeva svojih članova i šire političke stvarnosti u Crnoj Gori, gdje su dominantne partije i državne institucije često bile skeptične ili otvoreno neprijateljski raspoložene prema zahtjevima koji su mogli biti protumačeni kao politička mobilizacija manjine. Program SDA u ranim godinama isticao je univerzalne demokratske vrijednosti — pluralizam, ljudska prava i tržišnu privredu s elementima socijalne zaštite — ali u samom jezgru djelovanja bio je naglasak na priznavanju kolektivnih prava Bošnjaka: pravo na obrazovanje na maternjem jeziku, pravo na očuvanje kulturnog identiteta, vjersku autonomiju i pravnu zaštitu od diskriminacije. SDA se nije iskazivala isključivo kao etno-stranka koja promovira isključive interese; kroz retoriku je pokušavala artikulisati kombinaciju lokalnih potreba i opštih demokratskih vrijednosti.

Na prvim višestranačkim izborima krajem 1990. godine, SDA je nastupila u okviru Koalicije stranaka manjinskih naroda. Koalicija je osvojila ukupno 13 mandata u Skupštini Crne Gore, od čega je SDA dobila devet. Izabrani poslanici bili su Harun Hadžić, Rasim Šahman, Avdo Fetahović, Ćazim Lukač, Sefer Međedović, Rifat Vesković, Rasim Gorčević, Zaim Čindrak i Ahmet Karahmetović. Ovaj početni uspjeh omogućio je prvi put institucionalnu zastupljenost bošnjačke zajednice i otvorio prostor za političko djelovanje na lokalnom i državnom nivou.

U narednim godinama SDA je aktivno radila na unapređenju obrazovanja i kulturne afirmacije. Pokrenuti su programi za očuvanje bošnjačkog jezika u školama u Rožajama, Plavu, Bijelom Polju i Gusinju, a stranka je inicirala i projekte izdavanja školskih udžbenika na bosanskom jeziku. SDA je organizirala kulturne manifestacije, književne večeri i debatne klubove, čime je nastojala jačati identitet zajednice, posebno među mladima. Uz to, stranka je artikulisala ekonomske probleme, zahtijevajući veće investicije u sjeveroistočne opštine, podršku poljoprivredi, stočarstvu i razvoju malih preduzeća, što je pokazivalo njen širi društveni program, a ne samo etnički fokus.

Međutim, političko okruženje bilo je turbulentno. Porast nacionalističkih retorika i regionalni sukobi učinili su svaku vidljiviju mobilizaciju manjine potencijalno opasnom. U tom kontekstu, sredinom 1990-ih, sprovedena je akcija poznata pod kodnim imenom „Lim“. Operacija je bila koordinisana intervencija specijalnih policijskih jedinica i državnih službi protiv rukovodstva SDA i aktivista u više opština, uključujući Rožaje, Bijelo Polje, Plav i Gusinje. Postupci su uključivali privođenja, pretresanja, pritvaranja i optužbe za navodno narušavanje javnog reda i političko djelovanje.

Najistaknutiji cilj represije bio je Harun Hadžić, predsjednik i intelektualna figura SDA, koji je uhapšen i osuđen na sedam godina zatvora u montiranom procesu. Proveo je 23 mjeseca u zatvoru, uključujući 17 mjeseci u samici, pod teškim uslovima. Osim njega, drugi ključni članovi stranke, uključujući Rasima Šahmana, Avda Fetahovića, Ćazima Lukača, Sefera Međedovića i Rifata Veskovića, podvrgnuti su pritvaranjima i maltretiranju. Optužbe su formalno bile konstruirane, što je dovelo do montiranih sudskih procesa i izazvalo proteste lokalne zajednice, medija i pojedinih nevladinih organizacija.

Akcija „Lim“ imala je neposredan i dugoročni učinak na SDA. Neposredno, uklanjanje ključnih kadrova onemogućilo je kontinuitet organizacionog rada, smanjilo kapacitete za mobilizaciju i lokalne kampanje. Dugoročno, proizvela je efekt zastrašivanja: aktivizam je oslabio, članovi su se povlačili, a politički narativ se preusmjerio iz otvorenog zahtijevanja kolektivnih prava u taktike opreza i preživljavanja unutar dominantne politike. Harun Hadžić i drugi pritvoreni postali su simboli političkog progona i žrtve, a njihova sudbina ostala je snažna točka sjećanja među bošnjačkom zajednicom.

U međuvremenu, međunarodni kontekst dodatno je otežavao situaciju. Tokom 1990-ih, globalna pažnja bila je usmjerena na ratove u Bosni, Hrvatskoj i kasnije na Kosovo, dok su represije nad manjinskim organizacijama u Crnoj Gori ostajale skoro neprimijećene. Lokalni mediji i organizacije za ljudska prava pokušavali su ukazati na zloupotrebe, ali bez snažnog međunarodnog pritiska, pravosudni i policijski organi nastavili su djelovati u skladu s tadašnjom državnom politikom.

Pojava novih bošnjačkih političkih subjekata, posebno Bošnjačke stranke 2006. godine, dodatno je ograničila prostor SDA. One su koristile novi kadar, modernije kampanje i drugačije strateške koalicije, uspijevajući oblikovati svoje pozicije u skladu s promjenama vremena i administrativnim okvirima. SDA, s druge strane, pretrpjela je iscrpljujući udarac: uklanjanje lidera i smanjenje političkog kapaciteta rezultiralo je njenom marginalizacijom.

Interni faktori dodatno su otežavali situaciju. SDA je bila vrlo efikasna u entuzijazmu i ideji, ali slabija u institucionalnoj strukturi, s nedostatkom profesionalnog kadra, ograničenim finansijskim resursima i slabom administrativnom podrškom. Uz represivne pritiske i opštu nesigurnost, slabosti su se dodatno eksponirale. Demografske promjene, migracije i ekonomski pritisci smanjili su podršku birača, dok su građani favorizirali partije s realističnijim programima i koalicionim strategijama.

Ipak, SDA nije nestala iz kolektivne memorije. Harun Hadžić postao je simbol dostojanstva i otpora. Njegovi dnevnici, poezija i svjedočenja o pritvorskim uvjetima čuvaju sjećanje na politički progon i represiju. Pripovijesti o akciji „Lim“ institucionalizirale su osjećaj nepravde i služe kao moralni kapital u političkim debatama i zaštiti prava manjina.

SDA Crne Gore, iako više ne postoji na političkoj sceni Crne Gore, ostaje važan dio historije bošnjačke zajednice. Njena vrijednost leži u institucionalnoj artikulaciji prava i potreba manjine, u oblikovanju političke svijesti i kolektivnog identiteta. Historijsko vrednovanje SDA pokazuje koliko je politička energija ranih aktivista bila važna i koliko je visoka cijena represije bila za organizaciju i njene članove. Akcija „Lim“ ostaje emblematska: simbol državne represije, ali i opomena o rizicima političkog djelovanja manjina u kriznim vremenima.

analitičar